Διδώ Σωτηρίου
Εκδόσεις Κέδρος
Εκείνο το αυγουστιάτικο πρωινό του 1942 οι κρατούμενοι στο Τμήμα Μεταγωγών σταμάτησαν το σουλάτσο κι έβαλαν αυτί. Άκουγαν καλά; Ή μήπως έπαθαν παράκρουση από την πείνα; Ένα χαρούμενο παιδικό γέλιο βγαίνει από το σκοτεινό κελί των κρατουμένων γυναικών. Παιδικό γέλιο σ” έναν τάφο;
Η Διδώ Σωτηρίου γράφοντας για την Ηλέκτρα Αποστόλου δεν διαπράττει ποτέ το ολίσθημα να την παραδώσει στην κομματική ηρωολογία
ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ: 05/10/2014
του Βαγγέλη Χατζηβασιλείου
Εκδόσεις Κέδρος
Εκείνο το αυγουστιάτικο πρωινό του 1942 οι κρατούμενοι στο Τμήμα Μεταγωγών σταμάτησαν το σουλάτσο κι έβαλαν αυτί. Άκουγαν καλά; Ή μήπως έπαθαν παράκρουση από την πείνα; Ένα χαρούμενο παιδικό γέλιο βγαίνει από το σκοτεινό κελί των κρατουμένων γυναικών. Παιδικό γέλιο σ” έναν τάφο;
Έτσι ξεκινά να αφηγείται τη συγκινητική ιστορία της φίλης της, Ηλέκτρας, η Διδώ Σωτηρίου. Η Ηλέκτρα Αποστόλου συμμετείχε στο Αντιπολεμικό και Αντιφασιστικό Συνέδριο Γυναικών στο Παρίσι το 1935, ανέλαβε αντιφασιστική δράση, κρατήθηκε στις γυναικείες φυλακές Αβέρωφ, βασανίστηκε και πέθανε αγωνιζόμενη.
Το πρωί της 26ης Ιουλίου 1944 το πτώμα μιας άγνωστης γυναίκας, μεταφέρεται στο νεκροτομείο. Σύμφωνα με το συνοδευτικό έγγραφο, ήταν ένα από τα πολλά θύματα του σφαγείου που λειτουργούσε επί κατοχής στο επιταγμένο ξενοδοχείο Κρυστάλ. Η ιατροδικαστική έκθεση πιστοποίησε ότι το σώμα της γυναίκας έφερε εγκαύματα, είχε υποστεί φρικτές παραμορφώσεις και κακοποιήσεις σε διάφορα όργανα. Η δολοφονημένη γυναίκα είχε συλληφθεί το πρωί της προηγούμενης μέρας από Γκεσταπίτες. Η Αντίσταση είχε χάσει ένα από τα πιο μαχητικά και ευγενικά στελέχη της. Την Ηλέκτρα.
Η έκδοση του βιβλίου «Ηλέκτρα» θα μπορούσε να χαρακτηριστεί επετειακή, καθώς εφέτος συμπληρώνονται εβδομήντα χρόνια από την άγρια δολοφονία της Ηλέκτρας Αποστόλου (26 Ιουλίου 1944) και δέκα χρόνια από το θάνατο της συγγραφέως Διδώς Σωτηρίου (23 Σεπτεμβρίου 2004), γράφει στον πρόλογό του ο Νίκος Μπελογιάννης.
Η συγγραφή της νουβέλας Ηλέκτρα (η Διδώ χρησιμοποιούσε τον όρο «μυθιστορηματική βιογραφία» ή στα γαλλικά «vie romancee») άρχισε αμέσως μετά την έκδοση του πρώτου βιβλίου της, «Οι νεκροί περιμένουν», το φθινόπωρο του ’59 και συνεχίστηκε στην Αίγινα το καλοκαίρι του ’60 (το φθινόπωρο της ίδιας χρονιάς ξεκίνησε να γράφει και τα «Ματωμένα Χώματα»).
Αποσπάσματα
Οι κατακτητές και οι πουλημένοι κυβερνήτες τα χάνουν. Πως ζωντάνεψαν οι νεκροί; Πού βρήκαν αυτό το σθένος; Πώς ενώθηκαν έτσι σαν ένας άνθρωπος; «Την ενότητα χτυπήστε, την ενότητα», διατάζει ο κατακτητής. Προσπαθούν οι κουίσλινγκς. Φτάνουν να υποσχεθούν ογδόντα δράμια ψωμί σε ορισμένους κλάδους. Αποτυχαίνουν. «Ή όλοι ψωμί ή κανείς!». Αρχίζει η τρομοκρατία. Πιάνουν υπαλλήλους και τους παραπέμπουν σε στρατοδικεία. Ψηφίζουν νόμο που προβλέπει ποινή θανάτου για τους απεργούς. Αποτυχαίνουν πάλι. Οι υπάλληλοι απαντούν σαν ένας άνθρωπος «Σκοτώστε μας!». Οκτώ μέρες χαλάει ο κόσμος με τις κλαδικές απεργίες. Προετοιμάζεται η μεγάλη μάχη που θα παραλύσει ολόκληρη την κρατική μηχανή: Η παν-υπαλληλική απεργία του 1942.
………..
Η Ηλέκτρα λάμπει, είναι βαθιά συγκινημένη, ώρα πολλή σκέπτεται, δίχως να μπορεί να αρθρώσει λέξη. Ο Σολωμός τραγουδούσε τον Απρίλη με τον Έρωτα….
Η Ηλέκτρα μιλάει με τις φίλες της για τις προοπτικές που ξανοίγονται. Ανασκοπούν την πορεία των αγώνων από το 1933, όταν άρχισαν να προειδοποιούν τον ελληνικό λαό για τον κίνδυνο του φασισμού. Κανείς σχεδόν δεν ήθελε να το πιστέψει. «Προπαγάνδες» έλεγαν. «Η Ελλάδα δεν τα γουστάρει τέτοια σκέρτσα»… «Άι παράτα μας μ” αυτόν τον φασισμό» είπε μια μέρα στην Ηλέκτρα μια φτωχιά, αγράμματη νοικοκυρά. «Πες μας καλύτερα τί να μαγειρέψουμε, να γεμίσουμε τα στομάχια των παιδιών μας που πεινούνε».
………….
Το καλαντάρι γράφει 8 Σεπτεμβρίου του 1942. Σωθήκανε τα ψέματα. Σήμερα η Ηλέκτρα πρέπει να δώσει το παιδί της, για να “ ναι ελεύθερη να δραπετέψει. Το παιδί ξέρει πως θ” αποχωριστεί τη μάνα του κι είναι ανήσυχο. Στριφογυρνά στην αγκαλιά της, τη φιλάει, αποζητά το χάδι της. Η Ηλέκτρα προσπαθεί να το προετοιμάσει ψυχολογικά. Μα κείνο είναι νευρικό, νιώθει σα να “χασε τη σκεπή πάνω απ” το κεφάλι του. Όλο μουρμουρίζει «Μαμά!» κι ύστερα βουρκώνουν τα ματάκια του και σωπαίνει.
Έλα, μπρος να παίξουμε, Αγνή. Όμως θα τα φυλάξεις εσύ τώρα, να το ξέρεις. Ζαβολιές δε θέλω…
Δεν πρόλαβε ν” αρχίσει το παιχνίδι. Τη φωνάζουν για επισκεπτήριο. Ένας κόμπος δένεται στο λαιμό της Ηλέκτρας και δεν την αφήνει ν” ανασάνει. Σφίγγει θερμά το παιδί της, το φιλάει στα μάτια, στα μαλλιά , στα χέρια. Ύστερα σηκώνεται αποφασιστικά. Είναι σαστισμένη μα δεν το δείχνει.
Πάμε Αγνούλα αγάπη μου. Ήρθαν να σε πάρουν καλοί φίλοι. Κοντά τους θα τρως ψωμάκι. Θα σ” αγοράσουν και την κουκλίτσα που θέλεις….
……….
«Δεν παίζουμε τις κουμπάρες» έλεγε. «Γράφουμε την ιστορία του τόπου μας, πασχίζουμε να χαρίσουμε καλύτερη ζωή στο λαό μας. Αν μπρος σ” αυτόν τον σκοπό η ζωή και η ευτυχία η δική μας δε λογαριάζονται , η ζωή και η προκοπή του λαού και των οργανωτών του είναι ό,τι πιο πολύτιμο έχουμε».
Γι “αυτόν τον λόγο ήταν αμείλικτη, πρώτα με τον εαυτό της. Τα λάθη της ήθελε να τα συζητάει, ήταν η πρώτη που τα “βλεπε και τα φανέρωνε, ακόμα κι όταν δεν τα είχαν αντιληφθεί οι άλλοι. Πίστευε στην αυτοκριτική, δεν τη θεωρούσε θεατρική παράσταση για τη δημιουργία εντυπώσεων. Αυτό το ήθος το διατηρεί και προς τα πάνω και προς τα κάτω.
………..
Η πόρτα ανοίγει ξανά. Δυο άντρες κουβαλούν συρματόσχοινα, φάλαγγες, τροχαλίες, μαστίγια, βούνευρα, κεριά κι έναν κουβά με νερό.
Ετοιμάσου, κοντοζυγώνει η ανάκριση! της λέει ο ένας. Ξαναφεύγουν. Η Ηλέκτρα κοιτάζει τα σύνεργα. Τούτη τη σαδιστική γκάμα του τρόμου την ξέρει. Έκαναν λάθος όμως στην πόρτα. Για τη δική της δεν πρόκειται ν “ ανακαλύψουνε κλειδί. Θα παραδώσει στα χέρια τους ένα άδειο κορμί να το βασανίζουν. Εκείνη θα στέκει πλάι, απτόητη, αγέρωχη, ατσαλένια. Όταν την καίνε, δεν θα καίγεται, όταν την τρυπούν δεν θα τρυπιέται, όταν τη μαστιγώνουν, όταν της ξεριζώνουν τα νύχια και τα μαλλιά, εκείνης η καρδιά θα τραγουδάει, η σκέψη της θα” ναι στη νίκη, στις γενιές που θα ζήσουνε ξέγνοιαστα σ” έναν κόσμο δίχως βαρβαρότητα….
…………..
Λέγε πώς σε λένε;
Ελληνίδα.
Το στόμα δέχεται μια σιδερένια γροθιά, που την ακολουθεί δεύτερη και τρίτη….
Όταν πέθανε ήταν μόλις 32 χρονών.
Η Διδώ Σωτηρίου γράφοντας για την Ηλέκτρα Αποστόλου δεν διαπράττει ποτέ το ολίσθημα να την παραδώσει στην κομματική ηρωολογία
~~~~~~~~~~~~~~~
Η αφοσίωση στο όραμα
Η Διδώ Σωτηρίου γράφει για τον σύντομο μα τόσο πυκνά δραματικό βίο της Ηλέκτρας ΑποστόλουΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ: 05/10/2014
του Βαγγέλη Χατζηβασιλείου
Η Ηλέκτρα Αποστόλου γεννήθηκε το 1912 σε εύπορη αστική οικογένεια και εντάχθηκε από πολύ νωρίς στους κόλπους του ΚΚΕ. Κατά τη δεκαετία του 1930 έλαβε μέρος σε διεθνή συνέδρια για τις γυναίκες και την κομμουνιστική νεολαία και εν συνεχεία κρατήθηκε στις φυλακές Αβέρωφ, περνώντας αργότερα στην παρανομία. Ακολούθησαν ο εκτοπισμός της στην Ανάφη, η γέννηση της κόρης της στον τόπο της εξορίας, η εκ νέου φυλάκισή της στην Αθήνα και εν τέλει η απόδραση και η επιστροφή της στην παρανομία. Ο θάνατος ήρθε ύστερα από μια ακόμα σύλληψη: η Ηλέκτρα δολοφονήθηκε σε ηλικία 32 ετών σε ένα κτίριο της πλατείας Βικτωρίας από τους Γερμανοτσολιάδες της Ειδικής Ασφάλειας αφού πρώτα βασανίστηκε φριχτά.
Μια δεκαπενταετία μετά τη δολοφονία της Ηλέκτρας, η Διδώ Σωτηρίου (προ ολίγων ημερών συμπληρώθηκαν δέκα χρόνια από τον θάνατό της), που υπήρξε συναγωνίστρια και στενή της φίλη, δημοσίευσε στην ανθολογία αντιστασιακής λογοτεχνίας Αρματωμένη Ελλάδα του Θέμου Κορνάρου μια νουβέλα για τον σύντομο μα τόσο πυκνά δραματικό βίο της. Το κείμενο αυτό φέρνει τώρα ξανά στη δημοσιότητα ο ανά χείρας τόμος, που αποτελεί στην ουσία την πρώτη του επανέκδοση (προηγήθηκε μια σχεδόν άκυρη προσπάθεια, το 1999, με σωρεία λαθών και αβλεψιών, η οποία δεν περιελήφθη ποτέ στη βιβλιογραφία της συγγραφέως, όπως παρατηρεί στο προλογικό του σημείωμα ο ανιψιός της Νίκος Μπελογιάννης).
Γράφοντας για την Ηλέκτρα Αποστόλου, η Σωτηρίου δεν διαπράττει ποτέ το ολίσθημα να την παραδώσει στην κομματική ηρωολογία. Η μορφή και η δράση της παρουσιάζονται στις σελίδες του βιβλίου όχι ως τεκμήριο των αγωνιστικών περγαμηνών του Κόμματος αλλά ως έκφραση του αντιστασιακού πνεύματος που ανέπτυξε ο αθηναϊκός πληθυσμός εναντίον των ναζί κατά τη διάρκεια της Κατοχής. Ο ιστορικός χρόνος της Κατοχής άλλωστε είναι και ο χρόνος τον οποίο καλύπτει κατά το μεγαλύτερο μέρος της η αφήγηση, μιλώντας για όλες τις μεγάλες κινητοποιήσεις της περιόδου: από την απεργία των δημοσίων υπαλλήλων τον Απρίλιο του 1942 και την παλλαϊκή διαδήλωση στις 28 Οκτωβρίου της ίδιας χρονιάς με αφορμή την επέτειο της έναρξης του ελληνοϊταλικού πολέμου μέχρι το συλλαλητήριο της 5ης Μαρτίου του 1943 για τη ματαίωση της πολιτικής επιστράτευσης που προσπάθησε να επιβάλει στους Αθηναίους η ναζιστική διοίκηση. Δεν λείπουν σε ένα τέτοιο πλαίσιο και οι αναφορές στις τραγωδίες που σημειώθηκαν εκτός Αθηνών, όπως οι σφαγές στα Καλάβρυτα και στο Δίστομο.
Ποια είναι η εικόνα της Ηλέκτρας μέσα σε αυτό το κλίμα;
Η συγγραφέας θα υμνήσει τη νιότη και την καθημερινή της χάρη, θα παινέψει την υπομονή και την αντοχή της, θα εξάρει την αφοσίωσή της στο όραμα ενός ελεύθερου και δημοκρατικού αύριο, αλλά δεν θα την εξιδανικεύσει και δεν θα την αγιογραφήσει. Η Σωτηρίου δεν θα κρύψει επίσης τη θέρμη της κομμουνιστικής πίστης της ηρωίδας της και θα θαυμάσει το σθένος της απέναντι σε κάθε αντιξοότητα, εκείνο όμως το οποίο θα κεντρίσει πρωτίστως τη γραφή της, όπως συμβαίνει πάντα όταν η λογοτεχνία ξέρει πώς να κάνει τη δουλειά της, θα είναι η ψυχική της καθημερινότητα: η φυσική της δύναμη για ζωή, η άσβεστη αγάπη για την κόρη της, την οποία θα αναγκαστεί να αποχωριστεί προκειμένου να τη σώσει από τις άθλιες συνθήκες της φυλακής, όπως και ο σιωπηλός πόνος του διαζυγίου της. Διαζύγιο το οποίο θα ζητήσει όταν ο σύζυγός της θα «σπάσει» στα δεσμωτήρια της Κέρκυρας, πεθαίνοντας κατόπιν φυματικός στις γερμανικές φυλακές. Η Σωτηρίου δεν θα αφιερώσει παραπάνω από μερικές αράδες σε αυτό το συμβάν, η λιτότητα ωστόσο των μέσων της θα το αποκαλύψει σε όλο το συγκλονιστικό του βάθος. Ξαναδιαβάζοντας εξάλλου σήμερα την Ηλέκτρα καταλαβαίνουμε αμέσως αυτήν ακριβώς την ειδική της σημασία ως μαρτυρίας: ένα βιβλίο το οποίο επαναφέρει στη συλλογική μνήμη τους ανθρώπους μιας εποχής που οφείλουμε να κρίνουμε και να κατανοήσουμε με μέτρα εντελώς διαφορετικά από τα δικά μας.
________________
